Piše: Prof. dr. Adnan Jažić
Veterinarski fakultet Univerziteta u Sarajevu / Katedra za parazitologiju i invazine bolesti životinja
Lišmanioza pasa je bolest od izrazitog značaja u veterinarskoj i humanoj medicini.
Svjetska zdravstvena organizacija (WHO) lišmaniozu smatra emergentnom zoonozom u južnoj Evropi koja predstavlja problem za veterinare i vlasnike pasa, ali i potencijalnu opasnost za zdravlje ljudi.
Rasprostranjenost lišmaniozeje utvrđeno na 4 kontinenta i u preko 88 zemalja svijeta. Vrsta Leishmania infantum/chagasi je endemska u većem dijelu Mediterana (Italija, Francuska, Španjolska, Portugal, ..), na Balkanu (Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Makedonija), centralne i jugozapadne Azije, sjeveru i sjeverozapadu Kine, sjeverno i subsaharske Afrike, i dijelovima Srednje i Južne Amerike.
U Bosni i Hercegovini, prvi nalaz visceralne lišmanioze kod pasa na području Hercegovine datira iz 1909. godine. Pri pojavi lišmanioze kod troje djece na području naselja Blagaj kod Mostara u jesen 1996. i proljeće 1997. godine, pregledom 31 psa lutalice, Leishmania infantum ustanovljena je kod 14 (45,16%) pretraženih pasa. U periodu 1997-2006 pretraženo je još 15 sumnjivih pasa od čega je 5 bilo pozitivno. U periodu od 1997. do 2005. godine je ukupno registrovano 13 oboljelih osoba, večinom djece. Prema podacima Laboratorije za parazitologiju, Veterinarskog fakulteta u Sarajevu u 2013. godini, od pregledana (IFAT) 62 uzorka uzeta od sumnjivih pasa na Leishmania infantum, pozitivna su bila 41 (66,12%).
(Jažić A., Zuko A., Čanković M. (1998): Leishmaniasis in dogs in the area of Blagaj (Mostar), Bosnia – Herzegovina. Giornale Italiano di Medicina Tropicale, Vol. 3, N. 3-4, pp. 59-60. (Workshop on New Trends in Leishmaniases Epidemioly and Control in the Mediterranean Area, Palermo, 10-13 September 1997.)
(Obradović Z., Zuko A., Jažić A., Omeragić J., Rajković N. (2007): Pojava lišmanioze u Hercegovini „IX Epizootiološki dani“ sa međunarodnim učešćem, Srebrno jezero, Srbija)
Uzročnik lišmanioze pasa su protozoarni paraziti (rod Leishmania, familija Trypanosomatidae) čiji ciklus razvoja uključuje dva domaćina; kičmenjake (glodare, kanide, ljude) i insekte dvokrilce „nevide“ ili „papatače“ (rod Phlebotomus, rod Lutzomyia). Psi se smatraju primarnim domaćinima i/ili rezervoarima vrste L. infantum / chagasi. Kao rezervoari u prirodi su pas, vuk, lisica i šakal, dok je čovjek slučajni nosilac parazita.
Karakteristično je da se Leishmania sp. javlja u dva oblika: amastigot u sisaru domaćinu i/ili rezervoaru, a promastigot u vektoru insektu ili prelaznom domaćinu. Amastigotni razvojni stadij (okruglog oblika veličine 2 do 3 μm u promjeru) parazitira isključivo unutar mononuklearnih fagocita u koži, koštanoj srži i unutrašnjim organima, dok promastigoti (vretenastog oblika, veličine 20 μm) parazitiraju u crijevima prelaznih domaćina ili vektora insekata.
Biološki ciklus razvoja Leishmania sp. započinje ubodom domaćina od strane zaraženog insketa, tačnije samo ženke insekta (papatač, nevid). Prilikom uboda, insekt iz rila izbacuje razvojni oblik promastigot, kojeg makrofagi domaćina fagocitiraju. U makrofagima metabolički procesi potiču razvoj promastigota u amastigote. Oni se razmnožavaju dvojnom diobom, te kada dođe do pucanja ćelije u kojoj se nalaze, amastigoti ulaze u nove makrofage tako što opet budu fagocitirani.
Insekti se zaraze hraneći se krvlju zaražene životinje/čovjeka. U crijevima insekta amastigoti se pretvaraju u promastigote, koji migriraju u usni aparat (rilo) insekta.
Od vrste parazita, domaćina i ostalih faktora zavisi da li će infekcija imati simptome, odnosno da li će doći do promjena u organima tijela ili na koži.
Za vrstu L. infantum/chagasi nije potvrđeno da se bolest može prenositi direktno sa čovjeka na čovjeka. Za vrstu Leishmania donovani koja je endemska za indijski subkontinent je karakteristično da se uzročnik prenosi direktno sa čovjeka na čovjeka putem vektora insekata.
Lišmanioza pasa je multisistemska bolest koju ne možemo klasificirati kao samo kožnu ili samo visceralnu. Klinička slika pseće lišmanijaze nije uvijek jedinstvena tako da inficirani psi mogu pokazivati sasvim blage simptome ili ih uopće ne pokazivati, i obratno, odavati dojam izrazito bolesne životinje.
Prvi znakovi bolesti su tromost, apatičnost, gubitak apetita, mršavljenje. Kako se bolest razvija, zahvača u prvom redu oči i kožu (upala i zamučenje rožnice oka, upalni čvorići po koži, perutanje, gubitak dlake oko očiju „naočale“, te na vratu i repu, svrbeža nema). Potkožni poplitealni limfni čvorovi su uvijek povećani. Zbog bolnosti i/ili oticanja jednog ili više zglobova dolazi do pojave hromosti, te rasterećenje stražnjih ekstremiteta (podvlačenje stražnjih nogu i prebacivanje težine na prednju stranu trupa). Jedna od najčešćih posljedica je otkazivanje rada bubrega zbog pojave glomerulonefritisa kao posljedice taloženja imunih kompleksa. Od ostalih simptoma mogu se javiti dugački i iskrivljeni nokti te atrofija facijalne i temporalne muskulature. Ponekad se javljaju i crijevni simptomi u obliku proljeva. Moguće su sekundarne infekcije mikroorganizmima.
Lišmanioza kod ljudi se može javiti u kožnom, kožno-sluzničkom i visceralnom obliku. Na području BiH vrsta L. infantum je ustanovljenakod ljudi (najčešće djece) kao uzročnik visceralne lišmanioze (tzv. zoonotska visceralna lišmanioza).
Dijagnoza se postavlja na osnovu epizootiološke situacije, anamnestičkih podaka, kliničkog pregleda, kliničkih znakova, mikroskopskog dokaza uzročnika (obojeni razmaz po Giemzi iz strugotina kože, punktata limfnih čvorova i koštane srži /biopsija/, slezene, jetre), pretraga krvi serološkim reakcijama (IFAT, ELISA, dot ELISA, PCR), hematoloških i biohemijskih pretraga (visoki ukupni serumski proteini, hipoalbuminemija, anemija /normokromna, normocitna/, trombocitopenija), postmortalne parazitološke dijagnostike.
Terapija
Lijekovi koji se koriste kod pasa gotovo nikad ne dovode do potpunog izlječenja, uglavnom smanjuju parazitemiju, pas ostaje rezervoar infekcije, što predstavlja permanentnu opasnost po ljude i životinje. Koristi se kombinacija antimonialnih jedinjenja i alopurinola, a terapija je doživotna.
Kontrola i prevencija obuhvata niz mjera:
1. Suzbijanje vektora
- dezinsekcija i uništavanje biotopa papatača;
- upotreba repelentnih insekticida na svim psima (ogrlice, spot-on);
- entomološka istraživanja raširenosti vektora;
2. Kontrola rezervoara
- veterinarski nadzor svih pasa u enzootskom području, posebno vlasničkih;
- serološki monitoring zdravih pasa;
- liječenje bolesnih pasa /alopurinol/;
- monitoring divljih kanida u enzootskom području;
- u područjima gdje nema žarišta (posebno u susjedstvu poznatog enzootskog područja) – serološki monitoring reprezentativne skupine zdravih pasa jednom godišnje;
- eutanaziju zaraženih pasa u cilju spriječavanju širenja lišmanioze;
3. Edukacija veterinara, ljekara, lovaca, uzgajivača.
Značaj u javnom zdravstvu
Lišmanioza spada u zoonoze (bolesti zajedničke za ljude i životinje) i kao takva se suzbija po zakonu, odnosno obavezna je dijagnosticiranju, prijavljivanju, suzbijanju i iskorjenjivanju po veterinarskoj legislativi u Bosni i Hercegovini, te prema OIE (Svjetska organizacija za zdravlje životinja, http://www.oie.int/).
Nadzor nad oboljenjem i aktivnosti na preveniranju i suzbijanju lišmanioze ljudi i životinja trebaju biti zajednički cilj odgovarajućih sektora veterinarske i humane medicine.
Iako je Ured za veterinarstvo Bosne i Hercegovine u Naredbi o mjerama kontrole zaraznih i parazitarnih bolesti životinja i njihovom provođenju i financiranju u 2013. godini (Službeni glasnik BiH, br. 6/13) propisao mjere koje se provode za pse i mačke, odnosno obaveznost pretrage na lišmanijazu za lovačke, radne i pse koji borave na otvorenom sa područja gdje je u prethodnoj godini ustanovljena lišmanioza, one se sistemski ne provode.
Slika 1. Shema razvojnog ciklusa Leishmania sp.
